بخش دوم گفتگو با رضا كوچك زاده
دو هنرمند ایرانی که از اروپاییان جلوتر بودند
به گزارش آثارنیوز، رضا کوچک زاده، پژوهشگر تئاتر با معرفی دو تن از معین البکاهای دوره ناصری، توضیح داد که این دو هنرمند چگونه در دوره خود از نمایشگران اروپایی جلوتر بوده اند.
بتازگی بخش نخست گفتگو با رضا کوچک زاده، با تمرکز بر یکی از پژوهش های وی با عنوان «بررسی دراماتورژی و کارگردانی آغازین در شبیه خوانی دوره ی قاجار» منتشر گردید.
او در بخش دوم گفتگوی خود با ایسنا به معرفی دو تن از چهره های مهم شبیه خوانی در عصر ناصری می پردازد.
بخش دوم این گفتگو را با هم می خوانیم:
این پژوهشگر و کارگردان تئاتر، از میرزا محمد تقی خان تعزیه گردان به عنوان یکی از شگفت انگیزترین چهره های تاریخ نمایشی کشورمان یاد کرد و اظهار داشت: میرزا محمدتقی تعزیه گردان در دوره محمدشاه و تا نیمه سلطنت ناصرالدین شاه زندگی می کرده و قبل از احیای این سندها (اسناد شبیه خوانی) کمابیش آگاهی چندانی از او نداشتیم. از روی همین نسخه ها دریافتم که به سال ۱۲۵۱ خورشیدی (۱۸۷۲ میلادی) درگذشته است ولی تاریخ تولد او را نمی دانیم. در صورتیکه ماینینگن ها (گروهی هنری در آلمان که گفته می شود اولین تجربه های مدرن کارگردانی را به انجام رسانده اند) حدود دو سال بعد از این زمان، تازه کارشان را در آلمان آغاز نموده اند. میرزا محمدتقی یکی از مهم ترین تعزیه گردان های تکیه دولت قدیم (تکیه صدر اعظم یا حاج میرزا آقاسی) بود که اینک کاخ دادگستری در جای آن هست (ضلع غربی کاخ گلستان) و قبل از تکیه دولت نامی برپا بوده است.
نویسنده کتاب «تئاتر (و) جامعه (و) تئاتر»، در توضیح تعدادی از کارویژه هایی که میرزا محمدتقی تعزیه گردان در زمان حیاتش انجام داده، اظهار داشت: از کارهای بسیار مهمی که میرزا محمدتقی انجام می دهد، این است که در شروع نسخه های قدیمی را که درحال فراموشی بودند، بازنویسی می کند و بار دیگر به چرخه ی اجراها می آورد. علاوه بر آن نسخه ها را ویرایش و تصحیح می کند. همین طور برای روزآمد کردن نسخه ها از اشعار شاعران معاصرش بهره می برده و با این کار حال و هوای امروزی تری به نسخه ها داده است.
او افزود: بعد از این کارها، آغاز به پدیدآوردن مجلس های تازه می کند؛ بدین معنا که شبیه خوانی را از چارچوب همیشگی گذشته اش که بیش تر به داستانهای روز عاشورا و حوادث این رویداد اختصاص داشت، کمی دور می کند و جالب تر اینکه ضمن سرودن شبیه نامه های تازه، از ادیان دیگر نیز در آثار جدیدش بهره می برد. علت آن هم وجود سفیران و تجار و گردش گران خارجی زیادی بوده که در آن زمان به ایران می آمدند و نتیجه کارش هم این می شود که می تواند خیلی از خارجی های مقیم تهران را به شبیه خوانی علاقمند کند.
نویسنده پژوهش های «خوانش بینامتنی دو شبیه نامه از شهادت امام رضا»، «گفت وگوی ادیان در شبیه خوانی» و «افسانه هایی از تکیه ی دولت» اضافه کرد: گرچه همه مجالسی که میرزا محمدتقی می نویسد، با تمام نوآوری هایی که انجام می دهد، همچنان با محوریت حادثه عاشورا بوده است برای اینکه همانطور که می دانید این شعار معروف «کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا» در حقیقت نگاهی بود که شبیه خوان ها در شروع برای اجرای خویش به کار گرفتند و به همین خاطر میرزا محمدتقی هم تمام مجالسی را که برگزار می نماید در نهایت به واقعه عاشورا مرتبط می کند و به آن رویداد مهم گریز می زند. همین طور بعد از اینکه به متون شبیه خوانی موجود سر و سامانی می دهد، به مرور آغاز به انجام یک سری تغییرات و نوآوری ها در اجرای مجالس شبیه خوانی می کند.
کوچک زاده با ارائه توضیحاتی درباره ی دیگر نوآوری های این معین البکا افزود: از دیگر کارهای مهم او که باید به آن اشاره نمود، نظام دادن به نحوه و زمان ورود و خروج شخصیت ها، نظم دادن به اجرای موسیقی و همین طور گسترش نقش های منفی (اشقیا) برای افزایش جذابیت شبیه خوانی و بهره گیری از این تضاد میان شخصیت های منفی و مثبت به سود ایجاد موقعیت نمایشی بود.
او با اشاره به درگذشت محمدتقی تعزیه گردان به سال ۱۲۵۱ خورشیدی ــ سالی قبل از گشایش تکیه دولت جدید ــ افزود: میرزا محمدتقی برادرزاده ای داشت به نام میرزا محمدباقر که در حقیقت شخصیت مهم و اصلی این مقاله است و به صورتی با محوریت این فرد نوشته شده است. او کسی است که بعدها ناصرالدین شاه لقب رسمی «معین البکا» را به او می دهد. این لقب بعد از میرزا محمدباقر بطور رسمی به کسی اعطا نشده ولی از آن زمان به این سو، شبیه خوانان به تعزیه گردان های کاردان و استاد معین البکا می گویند. اما تنها کسی که لقب رسمی اش معین البکا بوده، میرزا محمدباقر است.
نویسنده کتاب پژوهشی «رضای نامه؛ خوانشی از شبیه نامه های رضوی» درباره ی کارویژه های مهم میرزا محمدباقر نیز اظهار داشت: وی در شروع باتوجه به اینکه سالهای زیادی در شبیه خوانی های مختلف در کنار عمویش میرزا محمدتقی دستیاری می کرده و به نسخه نویسی شبیه نامه ها می پرداخته است، بعد از فوت ایشان در شروع آغاز به رونویسی و ویرایش نسخه های عمو می کند.
او افزود: نکته جالب توجه دیگری که باید به آن اشاره کنم، این است که در خیلی از کتاب های تاریخی همچون کتاب عبدالله مستوفی و دیگرانِ بعد از آن، که آقای بیضایی هم در «نمایش در ایران» به همان ها استناد می کند، این دو را به عنوان پدر و پسر معرفی می کنند در صورتیکه برمبنای مستندات نویافته ام و بررسی دستنوشت هایی که از خودشان به جا مانده است، مشخص می شود که این دو عمو و برادرزاده بوده اند اما در طول سال ها چنان به هم نزدیک شده بودند که حتا ناصرالدین شاه هم زیر عکسی که از شبیه خوانی تکیه دولت باقی مانده، نوشته است؛ «این دسته، همان دسته ی پسر میرزا محمدتقی ست» و این نادرستی به تاریخ ها هم وارد شده و پژوهش گران ما هم طی این سال ها پذیرفته بودند که این دو پدر و پسر بودند.
کوچک زاده افزود: جالب است که پسر میرزا محمدتقی تنها به مقام دستیاری محمدباقر می رسد و تا جایی که می دانم، چنان نمی بالد که معین البکا شود. میرزا در آن دوره تنها به کسی گفته می شد که میان خیلی از بی سوادان آن دوره، نوشتن بداند. میرزا محمدباقر بعد از اصلاح نسخه های عمویش و همین طور اصلاح نسخه هایی که در آن دوران نامی نبودند، آشکارا در صفحه شروع یا پایان شبیه نامه توضیح داده که این نسخه برای چه کسی بوده یا چه کسی آنرا نگاشته و در چه تاریخی. علاوه بر این خودش نیز آغاز به نوشتن نسخه هایی جدید می کند مانند مجلس های «آب آوردن حضرت علی اکبر در شب عاشورا»، «شست بستن دیو»، «تولد جناب زینب خاتون»، «حوض کوثر»، «ترکمن»، «محشر جدید» و بسیاری دیگر که این آخری یک سره فضایی رؤیایی دارد و تمام اتفاقات آن در قیامت رخ می دهد؛ زمانی که هنوز نیامده است.
او درباره ی دیگر اقدامات این چهره هنری توضیح داد: به جز اینها، از مهم ترین کارهایی که او انجام می دهد، این است که لیست اشخاص و اشیا را بصورت جداگانه در شروع نسخه ها می نویسد. بعدها در نمایش نامه های اروپایی، تنها لیست اشخاص بازی را می بینیم. یعنی او کاملا با نگره ی کارگردانی نسخ شبیه خوانی را می نویسد که اگر کسی خواست بعد از او نسخه را اجرا کند، قبل از شروع متن بتواند ببیند که اصلا توان و امکانات اجرای آنرا دارد یا نه. بعد از آن، کاری خاص تر هم انجام می دهد و آن حرکت نگاری است؛ بدین معنا که ورود و خروج ها و برخی دیگر از حرکت های مهم را رسماً در متن ها می نویسد.
کوچک زاده در بخش پایانی این گفتگو با بیان نمونه هایی از آن چه این دو در حوزه ی تخصصی کارگردانی و دراماتورژی انجام داده اند و نشانه هایش در اندک سندهای برجای مانده به دست پژوهندگان فعلی رسیده، توضیح داد که این دو هنرمند تا چه حد درکی عمیق از مفهوم کارگردانی و دراماتورژی داشته اند که تنها بخشی ناچیز از آن در بعضی آثارشان به یادگار مانده است.
این پژوهشگر تئاتر تعدادی از این نشانه های یافته را در جدولی نظام داده است که به این بخش ها می پردازد؛ نشانه های حرکتی در جهان نمایش، نشانه های حرکتی بر سکو، نشانه های ضرب آهنگ، نشانه های نمادین و نمایشی، نشانه های فنی-اجرایی، نشانه های ابزار و اشیا، نشانه های موسیقایی.
او با اعلان اینکه هیچ یک از این تحقیقات و مقاله ها از هیچ کمک مالی دولتی و غیردولتی بهره نبرده است، اضافه کرد: همه اینها تنها با هزینه شخصی انجام شده اند و نتیجه جست وجوی فردی کارگردانی از دوره ی فعلی برای یافتن پاسخ به پرسش هایی درباره ی نیاکان حرفه ای اش و شگردها و نوآوری های آنان بوده که چنین دست آوردی در پی داشته است اما ای کاش زمانی مدیران فرهنگی ما هم، همانند دیگر کشورهای شرقی، بالاتر از برگزاری جشنواره های رنگارنگ بی حاصل به پژوهش های بنیادین بها دهند! آن زمان می توانیم با بهره بردن از کار گروهی با دیگر همکاران پژوهنده به نتایجی ژرف تر و گسترده تر از هنرهای نمایشی خویش برسیم و بخشهایی ناشناخته از آنرا تنظیم نماییم و در اختیار پژوهندگان و اجراگران جهان قرار دهیم تا دریابند فرهنگ ایران چه غنایی دارد و تا چه حد کارآمد است و هنوز هم می توان از آن شگردها برای بسیاری اجراهای فعلی و روزآمد بهره ها برد.
شایان ذکر است که علاقه مندان به پژوهش های هنرهای نمایشی و خصوصاً نمایش های آیینی و سنتی می توانند چکیده مقاله پژوهشی «بررسی دراماتورژی و کارگردانی آغازین در شبیه خوانی دوره ی قاجار» را مطالعه کنند و نیز از وبگاه TDR متن این مقاله بلند را بخوانند و با نمونه های اعجاب انگیز کارگردانی و دراماتورژی در شبیه خوانی دوره ی قاجار آشنا گردند.
چکیده این مقاله به شرح زیر است:
بررسی های مختلف شبیه خوانی، همیشه ما را به هنری همگانی و سنتی رهنمون شده است. در این روی کرد، پدیدآورندگان بیش تر مردمانی کمابیش ناآگاه و عامیانه فرض شده اند که تنها به سبب اعتقادات دینی خویش به برگزاری مجلس های شبیه خوانی پرداخته اند. ولی اندک سندهای بر جای مانده نشان میدهد که تعدادی از ایشان، آگاهی فنی و نمایشی دقیقی از ساخته ی خود داشته اند.
این نوشته، سندهایی نویافته از شبیه خوانی دوره ی قاجار را با تمرکز بر آثار میرزا محمدتقی تعزیه گردان و میرزامحمدباقر معین البکا، دو شبیه گردان و شبیه نویس بزرگ دوره ی ناصری، بررسی می کند و بیش تر به دانش فنی و تخصصی آنها و چه گونگی تأثیرشان بر رشد شبیه خوانی می پردازد. از نشانه های بر جای مانده در بعضی شبیه نامه ها پیداست که پیشنهادهای فنی این دو برای بازنویسی متن ها، بیش تر با کارویژه های دراماتورژی فعلی هماهنگ است. همچنان که برخی نشانه های فنی کارگردانی تئاتر را می توان در دست نوشته هایی از ایشان دید.
گردآوری داده های این نوشته به روش کتابخانه ای و با بررسی سندهای کهن نویافته انجام شده و با بهره بردن از روش توصیفی و استنتاج داده ها در مطالعه ی موردی، نگارش یافته است. بررسی این یافته ها سبب می شوند که نگرش ما به شبیه خوانی دیگر شود و آگاهی ما از کارویژه های تازه، شبیه گردان را به آگاهی کاردان و هوشمند در بررسی های پسین بدل کند.
منبع: آثارنیوز
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب