به بهانه روز جهانی صنایع دستی؛
صنعت شانه سازی زیر غبار فراموشی
آثارنیوز: از گیلان هنر شانه سازی یکی از صنایع دستی رایج در گیلان بود که با چوب درخت شمشاد خزری یا کیش ساخته می شد. شمشاد از گونه درختان هیرکانی است که اجازه برداشت آن از دوره قاجار به روسیه واگذار شد. در سالهای اخیر، آفت شمشاد، اینگونه ی به جا مانده از عصر یخبندان را رو به انقراض برده و هنر شانه سازی تنها در اسناد یافت می شود.
۲۰ خردادماه روز جهانی صنایع دستی اعلام شده است. هنر «شانه سازی»، یکی از هنرهای فراموش شده در گیلان است که با ممنوعیت قطع درختان کیش (شمشاد خزری) و آفتی که در سالهای اخیر به جان اینگونه جنگلی افتاده از یادها رفته است. خرید شانه های چوبی، مدتی است بسیار فراگیر شده و متخصصان زیبایی، برای جلوگیری از ریزش مو سفارش می کنند از شانه چوبی استفاده گردد. اینروزها انواع شانه چوبی در بازار به فروش می رسد که عمده آنها ساخت کشور چین بوده و با چوب بامبو ایجاد می شود.
غافل از این که در گیلان، صدها سال بهترین شانه های چوبی ساخته می شد و یکی از مهم ترین صنایع دستی گیلان، تولید انواع شانه چوبی با درختان مرغوب جنگلی بوده است. شانه هایی که با چوب بسیار محکم درختان جنگلی خصوصاً درخت شمشاد یا به زبان محلی «کیش» تولید می شد. این هنر، به قدری فراگیر بود که در زمانی که گرفتن شناسنامه الزامی می شود، برخی که این حرفه پیشه خانوادگیشان بود، نام فامیلی شانه ساز، شانه چیان و مشابه آنرا برای خود انتخاب می کنند و الان نیز این نام خانوادگی را می توان در بین گیلانیان یافت.
اگر گذرتان به گورستان های قدیمی افتاده باشد، حتما بر سنگ قبرهای قدیمی تصویرهای حکاکی شده را دیده اید. بسته به آنکه متوفی زن بوده یا مرد و چه سن و پیشه ای داشته، تصاویرش متفاوت می باشد. تصاویری همچون؛ تسبیح، اسب، شمشیر و شانه، فراگیرترین این نمادها بر سنگ قبور تصویر شانه است؛ قطعه ای مربع یا مستطیل شکل است که از دو جهت دندانه دندانه است. این سنگ قبرها با تصاویر نمادین در گورستان های سراسر کشور دیده می شود اما در گیلان فراگیرتر بود. حالا هنر شانه سازی گیلان نیز مانند بسیاری دیگر از هنرهای نیاکان ما فراموش شده و تنها در منابع تاریخی یا تاریخ شفاهی سالخوردگان می توان یافت (سنگ قبرهای موجود در گورستان روستای بیورزن، شهرستان رودبار).
به عنوان مثال، «ظهیرالدوله» داماد ناصرالدین شاه، دو بار به رشت سفر می کند تا از این مسیر همراه شاه قاجار به اروپا سفر کند. هر دو بار سوغات سفرش خرید شانه های چوبی است. هنری که او با خود به فرانسه هم برده است. «نیم ساعت به غروب آفتاب مانده رسیدیم به امامزاده هاشم و کاروانسرای خیلی قشنگی که در فراخنای جلوی امامزاده که تقریباً به عرض پانصد زرع تا رودخانه گشوده است. برای چای خوردن پیاده شده به دکان شانه تراشی که شش سال قبل هم در مراجعت از رشت به تهران رفته بودم، رفتیم. خیلی ممتاز شانه های خوب می ساختند. یکی حضورا برای من در چهار دقیقه ساخت، با دست و جزئی اسباب ناقابل مختصری در نهایت امتیاز و پرکاری. گفتم بیست عدد به سلیقه خودش بسازد بفرستد رشت که انشاءالله در اکسپزیسون تماشا بدهم» (سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگ، به همت محمداسماعیل رضوانی، ص: ۵۸)
از دهیار روستای گلسرک، در نزدیکی امامزاده هاشم درباره ی هنر شانه سازی در آن منطقه پرس و جو می کنم. سجاد صولت شهرستانی درباره ی این صنایع دستی رایج در امامزاده هاشم چیزی نشنیده است. وقتی به خاطرات ظهیرالدوله اشاره می کنم، متعجب می شود و مرا به پیرمردی ارجاع می دهد که افزون بر ۷۸ سال سن دارد اما او که پسر کدخدای روستای گلسرک است، تنها درباره ی هنر شانه سازی شنیده و هیچ هنرمندی را در آن منطقه ندیده است. او تنها یک هنرمند شانه ساز را می شناخته که در نزدیکی مسجد صفی رشت منزل داشته است.
«بیژن شانه چیان» و «حسن پیامی مقدم» از معدود سالخوردگانی هستند که شانه سازی حرفه خانوادگیشان بوده است. شانه چیان ۸۰ سال سن دارد. او از ۱۰ سالگی شانه سازی می کرده است. نیاکان او همه این پیشه خانوادگی را داشتند و او نیز از پدربزرگش این حرفه را آموخته، اما سال هاست این صنایع دستی را کنار گذاشته است. وقتی علت را می پرسم، می گوید: شانه هایی که ما می ساختیم، همه از چوب جنگلی درخت کیش بود. کیش، گونه مرغوبی است که به آسانی دانه هایش نمی شکند. درختان کیش طی ۲۰ سال اخیر گرفتار آفت شده و اداره منابع طبیعی قطع این درخت را ممنوع اعلام نموده و اجازه برداشت داده نمی گردد. شانه های چوبی که حالا در بازار است، کیفیت گذشته را ندارند و با چوب های ضعیف ایجاد می شود و یا بامبوهای چینی است و دوام ندارد.
«اسلام چیتن»، هنرمند چوب تراش ساکن در روستای شالما از توابع شهرستان ماسال است. او بااینکه شانه چوبی هم می سازد، ولی می گوید: در گذشته با چوب شمشاد جنگلی، شانه چوبی می ساختیم. شانه های چوبی جدید با چوب های ضعیف تر ایجاد می شود و مثل قبل دوام ندارد.
وقتی اسناد تاریخی را بررسی می نماییم، می بینیم تنها آفت نیست که به جان شمشاد خزری افتاده است. از آفت مهمتر، قراردادهای ننگینی بود که در دوره های مختلف تاریخی خصوصاً دوره قاجار منعقد و طی آن اجازه برداشت چوب های مرغوب جنگلی همچون شمشاد به روسیه و انگلستان داده شد. تا جایی که حالا اینگونه به جامانده از عصر یخبندان در جنگل های هیرکانی، رو به انقراض است؛ در سالهای اخیر آفت شمشاد مزید بر علت شده است.
در این اسناد می خوانیم که هنرمندان سازنده شانه های چوبی در استانهای همجوار نیز، ناچار بودند چوب مورد نیاز خودرا از گیلان تهیه کنند و بعد از آنکه اجازه برداشت از بهره برداران وطنی سلب می شود، هنرمندان شانه ساز نیز به خاک سیاه می نشینند. به عنوان مثال «مشهدی حسین شانه چیان» و «مشهدی حسین شمشاد مهر»، نمایندگان صنف شانه تراشان قزوین، طی عریضه ای به دولت وضعیت خودرا اینطور شرح می دهند: «چون از چوب شمشاد، شانه و قاشق درست می شود و از چوب های دیگر ممکن نیست... قریب یک سال است که از جانب دولت از حمل چوب شمشاد، به قزوین جلوگیری شده و ما بدبخت ها بواسطه نداشتن شمشاد بی کار مانده و درب دکاکین ما بسته شده... و آن چه را که از اثاثیه منزل داشتیم فروخته، مخارج یومیه اهل و عیال خود نمودیم، احتراما از آن پدر تاجدار تقاضا می نماییم که امر اکید فرمایید از ورود چوب شمشاد به قزوین جلوگیری ننماید و ما بیچاره ها مجدد به شغل از دست رفته خود مشغول شده و... »
اما اگر به تاریخ صنعتی شدن اروپا نظری بیندازیم، می بینیم کارخانه های ریسندگی به چوب شمشاد ایران نیاز دارند «چوب شمشاد ایران حاصل جنگل های گیلان و مازندران همیشه در انگلستان طالب داشته، این چوب برای مصرف قسمتی از دستگاه های ریسندگی و بافندگی خصوصا ماکو به مصرف می رسد...»
قسمتی از جنگل های ایران طی عهدنامه ترکمنچای از دست رفت و به روس ها واگذار شد. از نیمه دوره قاجار و با سفرهای گوناگون شاهان قاجار به اروپا آن هم با خزانه خالی، فروش منابع طبیعی کشور شتاب بیشتری گرفت. طی یک قرارداد، امتیاز بهره برداری از جنگل های شمال ایران برای ۷۰ سال به انگلستان واگذار می شود. در زمان ناصرالدین شاه، برای پنج سال، برداشت شمشاد خزری به یک شرکت روسی واگذار می شود. این قرارداد سپس هشت سال دیگر تمدید می شود و علاوه بر شمشاد، اجازه برداشت دیگر چوب های جنگلی شمال ایران در ازای سالی ۱۵۰۰۰ تومان به روس ها واگذار می شود (نک، معاهدات تجاری عصر قاجار و پهلوی: تیشه هایی بر ریشه درختچه شمشاد خزری، شهریار محمد رضایی و محمد ابراهیم ثابت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
حالا هنر شانه سازی تنها در یاد و خاطره معدود کسانی مانده که اجدادشان این صنعت را می دانستند. هنری که حالا بامبوهای چینی جای آنرا گرفته است.
منبع: asarnews.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب