یك پژوهشگر گیلان شناسی:
تاریخ اجتماعی گیلان قبل از صفوی را می توان در منشآت خان احمد گیلانی واکاوی کرد
به گزارش آثارنیوز، از گیلان دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی اظهار داشت: تا قبل از صفویه، گیلان توسط فرمانروایان محلی اداره می شد. شرق دره سفیدرود از حدود آستانه اشرفیه فعلی تا بخشهایی از مازندران تا چالوس زیرنفوذ کیائیان بود و غرب سفیدرود توسط خاندان آل اسحاق اداره می شد و این دو برای توسعه قلمرو، مرتب در نزاع با یکدیگر بودند. یکی از آثار مکتوب به جامانده از این دوران، منشآت خان احمد گیلانی از فرمانروایان کیائی است.
دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی، توانسته بعد از ۶ سال تلاش با مقابله نسخ خطی موجود، نامه های خان احمد را تصحیح و پژوهش کند و موسسه پژوهشی میراث مکتوب آنرا به چاپ رسانده است.
تصحیح نسخه های تاریخی و ادبی همچون کارهای پژوهشی بسیار دشوار و نیازمند دقت و آگاهی های علمی در عرصه ادبیات، تاریخ، عرفان و علوم در رابطه با آنست.
نسخ تاریخی به جهت این که در قالب خطوط نستعلیق، شکسته، تعلیق و دیگر خطوط کتابت و بطور معمول در بستر تاریخ نیز گرفتار افتادگی هایی می شد، خوانش آن با دشواری هایی هم راه است. دکتر پناهی به جز خوانش روان این اثر، تعلیقاتی هم به آن افزوده است.
طی جلسه ای کتاب «منشآت خان احمد گیلانی» با حضور مصحح نقد و بررسی گردید.
به همین دلیل با دکتر عباس پناهی، دانشیار گروه تاریخ پژوهشکده گیلان شناسی پیرامون اهمیت منشات خان احمد در شناخت گیلان قبل از صفوی گفتگویی داشتیم.
- منشات خان احمد خان گیلانی به لحاظ تاریخی چه جایگاهی دارد؟
خان احمد دوم گیلانی، مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است و منشآت او یکی از قدیمی ترین میراث معنوی، تاریخی و فکری مردم گیلان قبل از صفویه و ابتدای صفوی است. نسخه مورد بررسی منشآت خان احمد گیلانی در آستان قدس رضوی نگهداری می شود. این نسخه جامع ترین نسخه از منشآت خان احمد گیلانی است که تا حالا مورد استفاده پژوهشگران قرار نگرفته است. اثر حاضر با دارا بودن بیش از ۱۶۲ نامه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی است. نگارش این منشات از ۹۹۴ ه. ق شروع شده و تا ۱۱۰۶ ه ق پایان می پذیرد.
- قبل از این نامه های پراکنده ای از خان احمد انتشار یافته بود. تفاوتش با اثر جنابعالی چیست؟
تا قبل از انتشار نسخه مورد بررسی، نامه های پراکنده از امیران کیایی و خان احمد در مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی «مرحوم نوایی» به چاپ رسیده بود. همین طور مرحوم نوزاد کتابی تحت عنوان منشآت خان احمد به همت انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار به چاپ رساند که کمتر از یکصد نامه را شامل می شد و نقصها زیادی داشت اما این نسخه تازه یاب، نزدیکترین نسخه به زمان حیات خان احمد است و با عنایت به در برداشتن نامه های جدید چاپ نشده، تعدادی از زوایای تاریک تاریخ گیلان را بازگو می کند. می توان گفت انتشار این مجموعه کاملترین مجموعه منشات خان احمد گیلانی برای پژوهشگران است. منشات مورد بررسی، نسبت به نامه ها و یادداشت های دیگری که از خان احمد در بایگانی ها و مجموعه های مختلف نگهداری می شود از اعتبار ویژه ای برخوردارست.
- به جز مباحث تاریخی چه نکاتی در این نامه ها جالب توجه است؟
نامه ها و فرامین در قلمرو پژوهش های تاریخی در زمره مهم ترین داده های باارزش پژوهشی به شمار می روند پس با توجه به این که منابع تاریخی گزارش هایی درباره ی احوال مردم و اقوام دور از مرکز قدرت ارائه نکرده اند بر ارزش تاریخ های محلی و اسناد منطقه ای افزوده می شود. این اسناد حاوی آگاهی های ارزشمندی در حوزه مسائل فرهنگی، دینی، فقهی، مردم شناسی و فرهنگ زبانی است. این نامه ها، آگاهی های مفیدی درباره ی اوضاع و احوال گیلان در عصر صفوی را برای نسل امروز به یادگار گذاشته که می تواند دست مایه پژوهش های مختلفی درباره ی لایه های اجتماعی جامعه گیلانی باشد. خوشبختانه نامه ها و یادداشت های خان احمد گیلانی(۱۰۰۰ - ۹۴۴ هـ. ق) که مشهورترین شخصیت خاندان کیایی گیلان است از نظر تنوع موضوع، بیان کننده تاریخ فکری و اجتماعی عصر خود است. منشآت خان احمد گیلانی به جهت در بر داشتن نامه ها و فرامین با محتوای اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و هنری به عنوان گنجینه ای باارزش از دوره پایانی حکومت امیران کیایی بشمار می رود در نتیجه این مأخذ برای شناخت اوضاع فکری و دینی گیلان و ایران سده دهم و یازدهم هـ. ق اثری ممتاز است از طرف دیگر این منشآت به لحاظ تنوع محتوایی، منشاء تولید و حوزه جغرافیایی از ارزش فکری و فرهنگی برخوردار بوده و در زمره تاریخ توده ای است.
- اثر فعلی تنها تصحیح نامه ها نیست. این کتاب چه خاصیت های منحصر به فرد دیگری دارد؟
همانگونه که پیش تر گفته شد حدود ۹۶ نامه از منشات خان احمد در دهه هفتاد خورشیدی توسط مرحوم فریدون نوزاد انتشار یافته بود. نسخه مورد بررسی این نسخه دانشگاه تهران بوده اما نسخه مورد بررسی توسط بنده، نسخه آستان قدس رضوی و شامل ۱۶۲ نامه است. در این مجموعه تمام نامه ها بازخوانی و پژوهش شده است. طی ۶ سال تلاش کردم با انطباق نسخه های موجود به شیوه انتقادی و تطبیقی، مکتوبات را نقد علمی و بررسی کنم. مقدمه کتاب ۷۲ صفحه است که بر غنای متن افزوده و در خیلی از موارد توضیحات مبسوطی در پاورقی ذکر شده است. منشآت خان احمد بصورت پراکنده در کتابخانه های بزرگ ایران وجود دارد با این وجود، تمامی این نسخه ها ناقص بوده و یا این که تاریخ کتابت آن مربوط به دوره قاجار است. اما قدیمی ترین و کامل ترین نسخه موجود از منشآت خان احمد، نسخه مورد بررسی حاضر است. این نسخه در آستان قدس رضوی نگهداری می شود و برای نخستین بار استاد ایرج افشار به آن اشاره نموده است. منشآت خان احمد گیلانی مجموعه آستان قدس رضوی در ۶۵ برگ بین صفحات ۲۳۳ تا ۳۰۹ نسخه قرار دارد. بین صفحات ۲۹۵ تا ۳۰۶ نسخه دیگری دیده میشود و پس از آن صفحه انتهایی منشآت آمده است. خط نسخه نستعلیق مختلفالسطر و به طور معمول در هر صفحه ۵۲ خط در سه جهت مختلف نوشته شده و تعداد کل نامهها ۱۶۱ عدد است که از چند خط تا چند صفحه را دربر می گیرد. خط نسخه خوش بوده و اصول خطاطی در آن رعایت شده و در تمام آن به یک شکل نوشته شده است. نسخه شروع مشخصی ندارد و در گوشه بالای آن آمده که منشآت خان احمد گیلانی است در آخر آن نیز انجام خاصی که مشخص کننده تاریخ و یا کاتب و یا دلیل نگارش باشد، نیست. با توجه به این که خط این نسخه با رسالههای قبل و پس از آن متفاوت می باشد و از محتوای بطورکامل متفاوتی برخوردار است، نمیتوان استدلال کرد که ازطریق یک کاتب نگارش یافته و یا تاریخ یکسانی دارد. در آغاز مجموعه تاریخ ۱۰۸۹ برای آن ذکر شده و با توجه به این که خط و کاغذ به همین تاریخ نزدیک است میتوان همین تاریخ را برای کتابت در نظر گرفت. در مجموع، به لحاظ نسخهشناسی، نسخه مورد معرفی نسبت به نسخه چاپ شده مرحوم نوزاد به سبب نزدیکی زمانی بیشتر به اصل موضوع و خط خوش از اهمیت بیشتری برخوردارست.
در منشآت چاپ شده خان احمد تعداد ۹۸ نامه از اصل نسخه و ۱۰ نامه متفرقه آمده است. از ۱۶۱ نامه آمده در نسخه مورد معرفی، تعداد ۳۰ نامه دریافتی و ۱۳۱ نامه صادره است. از ۱۳۱ نامه صادر شده تعداد ۶ نامه از پادشاهان، ۴۶ نامه شاهزادگان و حکام و ۷۹ مورد طبقات دیگر اجتماعی و ۲۶ حکم از طرف خان احمد است. از ۳۰ نامه دریافتی ۶ مورد حکم، ۶ نامه رفت و برگشت، ۲ نامه سه بار و یک نامه ۴ بار رفت و برگشت داشته است.
- درباره ی جغرافیا و تاریخ گیلان قبل از صفویه و تاثیرگذاری ساکنان آن در تاریخ ایران بیشتر توضیح دهید.
گیلان یکی از ایالات مهم شمال ایران و در کرانه های جنوبی دریای کاسپین، مهم و تأثیرگذار در تاریخ ایران از دوره های کهن تاریخی تا دوره معاصر بوده است. این سرزمین در دوره باستان و اوایل دوره اسلامی به سبب نقش قوم دیلم در تحولات سیاسی عصر باستان بیشتر «دیلمی» خوانده می شد. دیلمی ها در کوهستان های البرز و گیل ها در جلگه گیلان ساکن بودند. از دوره بویهیان با ضعف دیلمی ها، طوایف گیل سر برآوردند و سراسر سرزمین های کوه و جلگه به نام "گیلان" خوانده شد. با وجود برخورداری گیلان از تاریخی طولانی، اسناد مکتوب اندکی از مردمان این پهنه در دست است.
- معتقدید، منشآت خان احمد گیلانی تنها یک اثر در حوزه تاریخ محلی سرزمین شمال ایران نیست؟
همچنین است. این منشات، نامه هایی است که یک حاکم محلی هم زمان با حکومت صفویه که در اندیشه گسترش تشیع در سراسر ایران و خاورمیانه بود، نگارش شده و دیدگاه های این حاکم محلی را درباره ی مذاهبی که آن روز در ایران فعال بودند، بیان می کند و علاوه بر آن چگونگی گسترش تشیع در ایران را بیان می دارد.
همین طور این اثر آگاهی های ارزشمندی درباره ی مردم شناسی ایران، زبان های کهن، فرهنگ، صنایع، اقتصاد و سایر ساختار های جامعه انسانی آن روز ایران و همین طور ارتباط مردم شمال ایران با روس ها و قفقازی ها را مطرح می کند. در نتیجه این نسخه خطی دایره المعارفی از فرهنگ ایرانی سده شانزدهم میلادی را برای ما ارائه می دهد.
گفتنی است، چاپ نخست، کتاب «منشآت خان احمد گیلانی» در قطع وزیری و در ۳۰۷ صفحه و با جلد سخت توسط موسسه پژوهشی میراث مکتوب به قیمت ۸۸ هزار تومان در سال ۱۴۰۰ به چاپ رسیده است.
منبع: asarnews.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب