لاك تراشی، هنری اصیل نزد مردمان شمال ایران
گلستان لاک تراشی از هنرهای اصیل و سنتی مردم خطه شمال ایران شمرده می شود. روستاییان ساکن مناطق جنگلی درگذشته لوازم و ابزار موردنیاز روزمره خودرا بیشتر از چوب تهیه می کردند و در این کار از تبحر خاصی برخوردار بودند.
استادکاران با بهره گیری از ریشه و تنه درختان جنگلی بدون بهره گیری از ابزار کار مدرن و با ابزاری مانند تیشه و مغار، ظروف چوبی مانند پارچ، لاکچه، لاک نان، لاک قند ریزکن، کَچِه، کوچِلِر، آب گردان، کِتِرا و... که با نقوش اسطوره ای و الهام گرفته از طبیعت اطراف منقوش می شود، تولید می کنند در حقیقت لاک ظرفی بزرگ شبیه به تشت بوده و به طور معمول از آن برای سابیدن کشک و یا خمیر کردن نان استفاده می نمایند.
می توان چنین اظهار داشت که لاک تراش ها خراطان ماهری هستند و هنر لاک تراشی، هنر ابتکاری جنگل نشینان است و آنان با شناختی که از انواع درختان جنگلی دارند برای ساخت مصنوعات چوبی از چوب درختانی چون ونو، نمدار و انجیلی استفاده می نمایند و با کمک گرفتن از ابزار کار بسیار ابتدایی، آثار زیبایی خلق می کنند.
هنرمندان لاک تراش به سبب نرمی چوب درختان پهن برگ به آسانی می توانند بر روی آنان کار کرده و فرم و شکل دلخواه را ایجاد کنند، همین طور اینگونه از درختان در مقابل خشکی و رطوبت عکس العمل ناچیزی از خود نشان می دهند و در مقابل پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند. در میان درختان پهن برگ، تراش و فرم دهی به چوب درختان «ون» و «آزاد» به سبب سختی آوندهای آنان بسیار مشکل است اما ظروف تولید شده از آنها بسیار مقاوم بوده و از کیفیت بهتری برخوردارست.
استاد لاک تراش مراحل کار خودرا بدین سان شروع می کند که بعد از برش چوب، متناسب با ابعاد ظرف و به کمک تبر فرم اولیه محصول را کاملاً ذهنی و برمبنای تجربه شکل داده، آنگاه از ابزارهایی چون تیشه، اسکنه، ماتِکِل (ابزاری است شبیه به تیشه با تیغه بلندتر و لبه ای جمع شده که بمنظور تراش داخل ظروف استفاده می شود)، موش رنده (رنده دستی)، کِتِنا (ابزاری چوبی شبیه به چکش) و... به خالی کردن داخل ظرف و فرم دهی آن اقدام می کند.
هنگامی که ظرف به شکل دلخواه درآمد، مراحل تکمیلی کار صورت خواهد گرفت. بدین ترتیب که با رنده دستی اضافات بخش هایی چون دسته قاشق یا میله عصا را برداشته و با سوهان چوب ساب سطح محصول را صاف می کنند. پرداخت نهایی نیز با تیغه تبر که نقش لیسه را ایفاء می کند، اتفاق می افتد. جهت نقش اندازی بر روی چوب نیز از همان ابزار ابتدایی و ساده همچون مته دستی یا ابزارهای نوک تیز برای خراشاندن و ایجاد نقش استفاده می نمایند.
مرحله پایانی لاک تراشی را می توان مرحله جوشاندن محصول در ظرف شیر عنوان نمود. ظروف چوبی مانند جوله و قاشق، لاک و... را برای زیباتر شدن و برای بالا بردن مقاومت چوب در مقابل آفت ها، در دیگی پر از شیر بروی اجاق هیزمی گذارده و به مدت کوتاه می جوشانند. در ضمن این مرحله رنگ چوب نیز به قرمزی متمایل می شود که سبب خوش رنگ شدن ظرف می گردد.
همانطور که می دانید امروزه در مناطق جنگلی کشورمان خصوصاً مناطق شمال، هر کجا که دسترسی به درختان جنگلی چون نمدار و شمشاد و... امکان پذیر باشد می توان نشانه هایی از تراشیدن ظروف چوبی و لاک و جوله و... را یافت. شیوه تولید شاید در همه نقاط تا حدی یکسان باشد اما آنچه که آنها را از هم متمایز می کند بهره گرفتن از مواد اولیه یا نقوش یا تکنیک های حفاظتی موجود در هر منطقه است. بعنوان مثال در مازندران جهت تغییر رنگ در مرحله پرداخت ابتدا ظرف را بر روی آتش گرم می کنند سپس مخلوطی از خاک زغال و ماست را بر روی بدنه ظرف مالیده و مجدداً بر روی حرارت می گردانند در این روش بعد از اتمام کار ظرف به رنگ قرمز مایل به سیاه بسیار خوش رنگی در می آید اما در منطقه کتول استان گلستان بمنظور تغییر رنگ و بالا بردن مقاومت آن، ظرف را در دیگ شیر می جوشانند.
در حقیقت زندگی مردمان جنگل نشین بصورت مستقیم وابسته به جنگل بوده و فلسفه ظریف لاک تراشی نیز از همین همزیستی جدایی ناپذیر انسان و طبیعت شکل می گیرد. آنها با شناختی که از انواع درختان دارند با بهره گیری از ابزار بسیار ابتدایی، نیازهای روزمره مردم را مرتفع می سازند.
مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس گلستان
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب